CACT deficiëntie (Carnitine-acylcarnitine Translocase Deficiëntie)

Synoniemen:

• Carnitine-acylcarnitine translocase deficiency
• CACT deficiëntie/deficiency
• CACT-D

De ziekte

Patiënten met CACT deficiëntie werkt het enzym carnitine-acylcarnitine translocase (CACT) niet of onvoldoende. Hierdoor kunnen langeketenvetzuren niet of minder goed vanuit de cel het mitochondrion in worden vervoerd en kunnen niet of onvoldoende worden verbrand in het mitochondrion. Het is een zeer zeldzame ziekte: er zijn in de hele wereld niet meer dan 60 patiënten met deze aandoening beschreven.

Het enzym CACT vervoert de langeketenvetzuren, nadat ze aan carnitine zijn gebonden, vanuit de cel het mitochondrion in. Als de langeketenvetzuren niet goed het mitochondrion in kunnen komen, kunnen ze niet goed worden verbrand en stapelen ze zich op in de cellen. Dit gebeurt vooral in cellen die een grote energiebehoefte hebben, zoals de spiercellen en ook de hartspiercellen. Deze stapeling van langeketenvetzuren is mogelijk slecht voor de cel, al is het precieze effect niet goed bekend. Daarnaast kan er ook energietekort voor de cellen ontstaan wanneer alle suikers, korte- en middellange keten vetten op zijn. In periodes van koorts, lang vasten of een langdurige inspanning, wanneer er een grote energiebehoefte is, kunnen de spiercellen beschadigen en zelfs worden afgebroken. Dit heet rhabdomyolyse. De exacte oorzaak van de rhabdomyolyse is nog niet bekend.

De werking van het enzym CACT en wat er gebeurt wanneer dit enzym niet of onvoldoende werkt, is goed uit te leggen met het voorbeeld van een hout gestookte energiecentrale, zoals is weergegeven in de onderstaande afbeelding. Boomstammen van verschillende lengtes (de langeketenvetzuren) worden per kar (carnitine) de energiecentrale (het mitochondrion) binnengebracht. Wanneer het enzym CACT niet of onvoldoende werkt, kunnen de karren met boomstammen van verschillende lengtes niet of onvoldoende de energiecentrale binnen worden gebracht. Hierdoor krijgt de oven onvoldoende brandstof en gaat zachter branden (er ontstaat een energietekort). Er komen te veel karren met boomstammen op het terrein van de energiecentrale te staan, omdat er nog wel nieuwe karren met boomstammen bij komen (er is stapeling van langeketenvetzuren in de cel).

Klachten / symptomen

De meeste kinderen met CACT deficiëntie krijgen al snel na de geboorte klachten. De klachten verschillen per patiënt, maar kunnen bestaan uit suf worden en slecht drinken, lage bloedsuikers, hartproblemen zoals ritmestoornissen of een verwijde/verdikte hartspier, leverproblemen en/of spierafbraak. Vooral in het eerste levensjaar kunnen de klachten zeer ernstig zijn en is er een grotere kans op overlijden. Kinderen die pas op een oudere leeftijd klachten krijgen, hebben vaak een minder ernstige vorm van CACT deficiëntie.

Diagnose

kan de diagnose worden gesteld door de werking van het enzym carnitine-acylcarnitine translocase (CACT) te meten in cellen van de patiënt. Daarvoor wordt meestal een stukje huid afgenomen (biopt). Ook wordt onderzocht of er een mutatie, een fout in het erfelijk materiaal, aanwezig is, die CACT deficiëntie kan veroorzaken. Het is bijna altijd mogelijk om binnen een aantal weken met zekerheid vast te stellen of uit te sluiten of een kind een (lange-keten-) vetzuuroxidatiestoornis heeft.

In het erfelijk materiaal van de ouders kan worden onderzocht of zij drager zijn van de mutatie die bij hun kind de ziekte heeft veroorzaakt. Als er meer kinderen in het gezin zijn, worden zij meestal ook onderzocht.

Behandeling en zorg

De mate van klachten is per patiënt verschillend en kunnen soms worden verminderd door voorzorgsmaatregelen en/of een aangepast dieet. Het is belangrijk dat patiënten met CACT deficiëntie zich goed aan het aangepaste dieet houden. Afhankelijk van de ernst van de ziekte kunnen patiënten een dieet volgen met meer middellangeketenvetzuren en minder langeketenvetzuren. Hiervoor is het soms nodig dat voeding via een sonde wordt gegeven.

Daarbij is het voor iedereen met een vetzuuroxidatiestoornis belangrijk dat ze niet te lang niets eten of drinken. Er wordt daarom vaak een ‘maximale vastentijd’ afgesproken met de arts. Dit is de maximale tijd dat er tussen twee maaltijden mag zitten. In plaats van een tussendoortje of maaltijd, kan er ook een koolhydraatrijke drank worden genuttigd. De maximale vastentijd wordt in periodes van ziekte, wanneer het lichaam veel energie nodig heeft, vaak gehalveerd. Dit betekent dat je twee keer zo vaak iets moet eten of drinken. Daarbij kan eventueel gebruik worden gemaakt van extra inname van koolhydraten in de vorm van dextrine maltose (Fantomalt).

Hielprikscreening

Om in de toekomst de diagnose CACT deficiëntie zo snel mogelijk te kunnen ontdekken, zullen vanaf 2021 pasgeborenen ook op CACT deficiëntie worden gecontroleerd tijdens de hielprikscreening. In het bloed dat bij de hielprik wordt afgenomen, wordt gekeken of er stapeling is van acylcarnitines. Acylcarnitines zijn vetzuren gekoppeld aan carnitine. Als de waardes afwijkend zijn, zal de baby worden verwezen naar een kinderarts gespecialiseerd in stofwisselingsziekten en zal deze verder onderzoek inzetten om te kijken of er daadwerkelijk sprake is van een stoornis in de vetzuuroxidatie.